काठमाडौँ/१४ कार्तिक -आजको शैक्षिक, वैज्ञानिक र सामाजिक संसारमा अनुसन्धान (research) कुनै विलासिता होइन, बरु आवश्यकताको रूपमा स्थापित भइसकेको छ। विश्व तीव्र परिवर्तनको यात्रामा छ — नयाँ ज्ञान उत्पादन, प्रविधिको तीव्र विकास, सामाजिक जटिलता र शैक्षिक नवप्रवर्तनका कारण अब अनुसन्धानले मात्र हामीलाई यथार्थ बुझ्न, समस्याहरू समाधान गर्न र भविष्यको दिशानिर्देशन गर्न सक्षम बनाउँछ। नेपाल जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रमा, जहाँ शिक्षाको गुणस्तर, नीतिगत कार्यान्वयन र व्यवहारिक ज्ञानबीचको अन्तर अझै फराकिलो छ, त्यहाँ अनुसन्धानले नीति र अभ्यासलाई जोड्ने पुलको काम गर्छ। त्यसैले आज अनुसन्धानको अभ्यास केवल विश्वविद्यालयका कक्षाहरूमा सीमित हुन हुँदैन ; यो प्रत्येक शिक्षक, विद्यार्थी, र नीति निर्माता सबैका लागि आवश्यक उपकरण हुनुपर्छ।
धेरै नवप्रवेशी विद्यार्थी र अनुसन्धानकर्ताले सुरुमा सोच्ने गर्छन् कि अनुसन्धान प्रश्न भनेको केवल एउटा सामान्य शीर्षक वा विषय हो । तर वास्तविक अनुसन्धान प्रश्न भनेको सोच, अनुभव, सैद्धान्तिक दृष्टि र व्यवस्थित अन्वेषणको संयोजन हो।
अनुसन्धानको सार यसको प्रश्नमै निहित हुन्छ । “के” र “किन” भन्ने जिज्ञासाबाट सुरु भएको एउटा सानो प्रश्न नै ठूलो खोज, परिवर्तन र ज्ञानको स्रोत बन्न सक्छ। तर प्रश्न सोध्ने कला सरल हुँदैन। धेरै नवप्रवेशी विद्यार्थी र अनुसन्धानकर्ताले सुरुमा सोच्ने गर्छन् कि अनुसन्धान प्रश्न भनेको केवल एउटा सामान्य शीर्षक वा विषय हो । तर वास्तविक अनुसन्धान प्रश्न भनेको सोच, अनुभव, सैद्धान्तिक दृष्टि र व्यवस्थित अन्वेषणको संयोजन हो। यिनै कारणले गर्दा पछिल्ला दशकहरूमा अन्वेषण-आधारित दृष्टिकोण (Inquiry-Based Approach) अनुसन्धान प्रश्न निर्माणको अत्यन्त प्रभावकारी तरिका मानिएको छ।
अन्वेषण-आधारित दृष्टिकोण मूलतः मानवीय जिज्ञासामा आधारित दृष्टिकोण हो। यसले अनुसन्धानकर्तालाई केवल “जान्न” होइन, “बुझ्न” र “अर्थ खोज्न” प्रेरित गर्छ। यस दृष्टिकोणको केन्द्रीय विश्वास यो हो कि ज्ञान कुनै तयार वस्तु होइन — यो निरन्तर खोज, प्रश्न, प्रयोग र प्रतिबिम्बको प्रक्रियाबाट निर्माण हुन्छ। त्यसैले अनुसन्धानको आरम्भमा नै जिज्ञासालाई केन्द्रमा राखेर प्रश्न निर्माण गर्दा अध्ययन अर्थपूर्ण र जीवन्त बन्छ। जब विद्यार्थी वा शिक्षकले आफूले अनुभव गरेको कुनै समस्या, देखेको चुनौती, वा पढाइमा भेटिएको विरोधाभासबाट प्रश्न सोध्न थाल्छन्, तब उनीहरूले मात्र अरूको ज्ञान पढ्दैनन् — आफ्नै अनुभवबाट नयाँ ज्ञान सिर्जना गर्न थाल्छन्।
जब विद्यार्थी वा शिक्षकले आफूले अनुभव गरेको कुनै समस्या, देखेको चुनौती, वा पढाइमा भेटिएको विरोधाभासबाट प्रश्न सोध्न थाल्छन्, तब उनीहरूले मात्र अरूको ज्ञान पढ्दैनन् — आफ्नै अनुभवबाट नयाँ ज्ञान सिर्जना गर्न थाल्छन्।
यस दृष्टिकोणको पहिलो चरण रुचि र समस्याको पहिचान हो। अध्ययनकर्ताले आफ्नो व्यक्तिगत अनुभव, व्यावसायिक अभ्यास, वा सामाजिक परिवेशबाट कुनै विषय चयन गर्छ। उदाहरणका लागि, अंग्रेजी भाषा शिक्षकले आफ्नो कक्षामा विद्यार्थीहरू डिजिटल उपकरण प्रयोग गर्दा देखिने चुनौती वा परिवर्तनलाई अध्ययन गर्न चाहन सक्छ। यो प्रारम्भिक रुचि नै अनुसन्धानको बीउ हो । यसपछि अनुसन्धानकर्ताले आफूले देखेको घटनालाई गहिराइमा बुझ्न अन्वेषणात्मक अध्ययन र प्रतिबिम्ब गर्छ — साहित्य पढ्छ, अरू शिक्षक वा विद्यार्थीहरूसँग छलफल गर्छ, र विद्यमान अभ्यासहरूमा रहेका कमीकमजोरी वा नयाँ सम्भावनाहरूको खोजी गर्छ।
अन्वेषण-आधारित दृष्टिकोणमा अर्को महत्त्वपूर्ण चरण हो अन्वेषणात्मक प्रश्नहरू सोध्ने। यस अवस्थामा अनुसन्धानकर्ताले तुरुन्तै ठ्याक्कै मापन गर्न सकिने वा परीक्षण गर्न सकिने प्रश्नहरू बनाउँदैन। बरु “के भइरहेको छ?”, “किन यस्तो भइरहेको छ?”, “यसले कसरी प्रभाव पार्दैछ?”, “यदि यसरी गरियो भने के फरक पर्छ?” जस्ता प्रश्नहरू सोधिन्छन्। यस्ता प्रश्नहरूले अनुसन्धानकर्ताको सोच विस्तार गर्छन् र विषयलाई नयाँ कोणबाट बुझ्न मद्दत गर्छन्। यसरी क्रमशः खुला प्रश्नहरूबाट केन्द्रित, व्यवहारिक र अनुसन्धानयोग्य प्रश्नहरूमा रूपान्तरण हुन्छ।
उदाहरणका लागि, सुरुमा कुनै शिक्षकले सोध्न सक्छ, “के डिजिटल प्रविधिले शिक्षणलाई सहज बनाएको छ ? ” यो प्रश्न निकै सामान्य र बन्द (closed) छ। तर अन्वेषण-आधारित सोचले यसलाई परिमार्जन गरेर “अंग्रेजी भाषा शिक्षकहरूले डिजिटल प्रविधिको प्रयोगलाई आफ्ना कक्षागत अभ्यासमा कसरी अर्थ्याउँछन् र अनुभव गर्छन् ? ” भन्ने प्रश्नमा रूपान्तरण गर्न सक्छ। यसरी प्रश्नमा “कसरी” भन्ने शब्दले जिज्ञासालाई गहिरो बनाउँछ र अनुसन्धानको स्वरूपलाई गुणात्मक (qualitative) बनाउँछ।
विद्यार्थी वा नवप्रवेशी अनुसन्धानकर्ताले यस दृष्टिकोण अपनाउँदा उनीहरूको आलोचनात्मक सोच, समस्या समाधान गर्ने क्षमता, र आत्म-परावर्तन गर्ने अभ्यास विकसित हुन्छ।
अन्वेषण-आधारित दृष्टिकोणले अनुसन्धानलाई केवल तथ्य संकलनको काम ठान्दैन ; यो सिक्ने प्रक्रिया हो। विद्यार्थी वा नवप्रवेशी अनुसन्धानकर्ताले यस दृष्टिकोण अपनाउँदा उनीहरूको आलोचनात्मक सोच, समस्या समाधान गर्ने क्षमता, र आत्म-परावर्तन गर्ने अभ्यास विकसित हुन्छ। उनीहरू केवल उत्तर खोज्दैनन्, बरु सोच्ने, प्रश्न गर्ने र नयाँ दृष्टिकोण निर्माण गर्ने क्षमतामा परिपक्व बन्छन्। यो नै अनुसन्धानको वास्तविक उद्देश्य हो — ज्ञानलाई ग्रहण गर्ने होइन, सिर्जना गर्ने ।
वर्तमान अवस्थामा अनुसन्धानको महत्त्व अझ बढी बढेको छ। विश्वविद्यालयहरूमा नयाँ ज्ञान सृजना, नीति निर्माण, शिक्षण सुधार र व्यावसायिक विकासका लागि अनुसन्धान अपरिहार्य छ। नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा, विश्वविद्यालय स्तरमा अनुसन्धानलाई अझ सुदृढ बनाउन आवश्यक देखिन्छ । धेरै विद्यार्थीहरूले अनुसन्धानलाई केवल अनिवार्य शैक्षिक कार्यको रूपमा हेर्छन् — रिपोर्ट लेख्ने, डेटा संकलन गर्ने, र अंक प्राप्त गर्ने माध्यमको रूपमा। तर यदि उनीहरूले अन्वेषण-आधारित दृष्टिकोण अपनाए भने, अनुसन्धानले उनीहरूको व्यक्तिगत र व्यावसायिक विकासमा गहिरो प्रभाव पार्छ। उनीहरूले पढाइमा भेटिएका अवधारणालाई व्यवहारमा रूपान्तरण गर्न सक्छन्, आफ्ना अनुभवहरूलाई सैद्धान्तिक दृष्टिले व्याख्या गर्न सक्छन्, र शैक्षिक प्रणाली सुधारका लागि सुझाव दिन सक्छन्।
अनुसन्धान प्रश्न तयार पार्दा केही प्रमुख पक्षहरू सधैं विचार गर्नुपर्छ। पहिलो, प्रश्नहरू वास्तविक जिज्ञासाबाट उत्पन्न हुनुपर्छ — अनुसन्धानकर्ताले वास्तवमै बुझ्न चाहेको कुरा प्रतिबिम्बित गर्नुपर्छ।
अनुसन्धान प्रश्न तयार पार्दा केही प्रमुख पक्षहरू सधैं विचार गर्नुपर्छ। पहिलो, प्रश्नहरू वास्तविक जिज्ञासाबाट उत्पन्न हुनुपर्छ — अनुसन्धानकर्ताले वास्तवमै बुझ्न चाहेको कुरा प्रतिबिम्बित गर्नुपर्छ। दोस्रो, प्रश्नहरू स्पष्ट र केन्द्रित हुनुपर्छ । अत्यधिक व्यापक प्रश्नले अध्ययनलाई दिशाहीन बनाउँछ, जबकि अत्यन्त साँघुरा प्रश्नहरूले अर्थपूर्ण नतिजा ल्याउन सक्दैनन्। तेस्रो, प्रश्नहरू अनुसन्धानयोग्य हुनुपर्छ — त्यो विषयमा आवश्यक डेटा प्राप्त गर्न सकिन्छ, समय र स्रोत पर्याप्त छन्, र नैतिक रूपमा पनि सम्भव छ। चौथो, प्रश्नहरू सैद्धान्तिक रूपमा अर्थपूर्ण हुनुपर्छ — उनीहरूले विद्यमान सिद्धान्तलाई समर्थन, चुनौती, वा विस्तार गर्न सक्षम हुनुपर्छ।
अन्वेषण-आधारित दृष्टिकोणले अनुसन्धानकर्तालाई व्यवहार र सिद्धान्तबीचको सम्बन्ध बुझ्न पनि सहयोग पुर्याउँछ। जब शिक्षक वा विद्यार्थीले आफ्नो व्यवहारमा आधारित प्रश्न सोध्छन्, उनीहरूले केवल ‘के गर्नुपर्छ’ भन्ने होइन, ‘किन गर्नुपर्छ’ भन्ने कुरा पनि बुझ्छन्। यो दृष्टिकोणले ज्ञानलाई सन्दर्भित र मानवकेन्द्रित बनाउँछ । उदाहरणका लागि, शिक्षकले केवल नयाँ शिक्षण प्रविधिको प्रभावमाथि अध्ययन गर्दा होइन, त्यो प्रविधिले उनीहरूको सोच, शिक्षण पहिचान र विद्यार्थीहरूसँगको सम्बन्धमा के परिवर्तन ल्याउँछ भन्ने बुझ्दा अनुसन्धानले गहिरो अर्थ पाउँछ।
जब शिक्षक वा विद्यार्थीले आफ्नो व्यवहारमा आधारित प्रश्न सोध्छन्, उनीहरूले केवल ‘के गर्नुपर्छ’ भन्ने होइन, ‘किन गर्नुपर्छ’ भन्ने कुरा पनि बुझ्छन्। यो दृष्टिकोणले ज्ञानलाई सन्दर्भित र मानवकेन्द्रित बनाउँछ ।
नवप्रवेशी अनुसन्धानकर्ताका लागि यो दृष्टिकोण विशेष उपयोगी छ। सुरुमा उनीहरू प्रायः डराउँछन् — कसरी सुरु गर्ने, कुन विषय रोज्ने, प्रश्न कस्तो बनाउने? तर यदि उनीहरूले आफ्नो रुचि र अनुभवबाट सुरु गर्छन् भने, अनुसन्धान सजिलो र रमाइलो दुवै हुन्छ। अन्वेषण-आधारित दृष्टिकोणले उनीहरूलाई निर्देशित गर्नुभन्दा उत्प्रेरित गर्छ — आफ्नो जिज्ञासा पछ्याउन अनुमति दिन्छ। यसले उनीहरूलाई सैद्धान्तिक ज्ञान मात्र होइन, अनुसन्धानिक पहिचान (research identity) निर्माण गर्न मद्दत गर्छ।
यस्तै दृष्टिकोण शिक्षक र शिक्षाशास्त्रीहरूका लागि पनि समान रूपमा उपयोगी हुन्छ। शिक्षकले आफ्ना कक्षागत अभ्यासहरूलाई अनुसन्धानको दृष्टिले अवलोकन गर्दा तिनमा सुधार ल्याउन सक्छन्। उदाहरणका लागि, शिक्षकले प्रश्न गर्न सक्छन्, “विद्यार्थीहरू समूहमा काम गर्दा किन कम सक्रिय हुन्छन्?” वा “मैले दिएको मौखिक प्रतिक्रिया विद्यार्थीहरूको लेखन सुधारमा कत्तिको प्रभावकारी छ?” यस्ता प्रश्नहरू केवल कक्षागत अवलोकन मात्र होइनन् — यी नै अनुसन्धानका बीउ हुन्। जब शिक्षकले आफ्ना प्रश्नहरूलाई व्यवस्थित अन्वेषणको रूपमा रूपान्तरण गर्छन्, उनीहरू व्यावसायिक रूपमा बढ्छन् र आफ्नो समुदायमा परिवर्तन ल्याउन सक्षम हुन्छन्।
जब शिक्षकले आफ्ना प्रश्नहरूलाई व्यवस्थित अन्वेषणको रूपमा रूपान्तरण गर्छन्, उनीहरू व्यावसायिक रूपमा बढ्छन् र आफ्नो समुदायमा परिवर्तन ल्याउन सक्षम हुन्छन्।
आजको विश्व जहाँ कृत्रिम बुद्धिमत्ता, डिजिटल शिक्षण, र अन्तर-विषयक अनुसन्धानले शिक्षाको स्वरूप बदलिरहेको छ, त्यहाँ अन्वेषण-आधारित सोच झनै आवश्यक भएको छ। यस्तो सोच बिना अनुसन्धान केवल तथ्य सङ्कलनमा सीमित हुन्छ ; तर अन्वेषण-आधारित दृष्टिकोणले अनुसन्धानलाई अर्थ, उद्देश्य र सामाजिक सान्दर्भिकता दिन्छ। यो दृष्टिकोणले विद्यार्थीहरूलाई निष्क्रिय पाठक होइन, सक्रिय विचारक र ज्ञान निर्माता बनाउँछ ।
त्यसैले, अनुसन्धान प्रश्न निर्माण केवल प्रविधि होइन, एक बौद्धिक र नैतिक अभ्यास हो । यसमा जिज्ञासा, प्रतिबद्धता, र सत्यको खोजी अन्तर्निहित हुन्छ। अन्वेषण-आधारित दृष्टिकोणले यस खोजलाई जीवित राख्छ — यो हामीलाई सधैं नयाँ प्रश्न सोध्न, पुराना उत्तरहरू पुनर्विचार गर्न, र ज्ञानको सीमाना विस्तार गर्न प्रेरित गर्छ।
निष्कर्षका रूपमा भन्नुपर्दा, अन्वेषण-आधारित दृष्टिकोणले अनुसन्धानलाई केवल शैक्षिक कार्य होइन, जीवनको एक दर्शनका रूपमा रूपान्तरण गर्छ। यसले हरेक अध्ययनकर्तालाई प्रश्न सोध्न नडराऊ, किनकि हरेक प्रश्नमा ज्ञानको नयाँ ढोका खुल्ने सम्भावना हुन्छ भन्ने सिकाउँछ। नेपालका नवप्रवेशी विद्यार्थी, शिक्षक, र अनुसन्धानकर्ताले यदि यही दृष्टिकोण आत्मसात् गरे भने, उनीहरूले न केवल आफ्ना विषयमा गहिरो ज्ञान प्राप्त गर्नेछन् ; उनीहरूले समाजमा परिवर्तन ल्याउने बौद्धिक शक्ति पनि विकास गर्नेछन्। (लेखक डम्मर सिंह साउद सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुन्।)
