काठमाडौं/१९ मंसिर – प्रारम्भिक बालविकास भनेको २ देखि ६ वर्षसम्मको उमेर समूहमा पर्ने बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, भावनात्मक र बौद्धिक विकासको प्रक्रिया हो । यो अवधिमा बालबालिकाको मस्तिष्कको विकास द्रुत गतिमा हुन्छ । जसले उनीहरूको जीवनभरको सिकाइ, व्यवहार र व्यक्तित्व निर्माणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।
प्रारम्भिक बाल विकासका मुख्य पक्षहरू :
१. शारीरिक विकासः बालबालिकाको शारीरिक वृद्धि (जस्तै, हाइट, तौल) र मोटर सीपहरू (जस्तै, हिँड्न, दौडन) को विकास हुन्छ ।
२. संज्ञानात्मक (बौद्धिक) विकासः सोच्ने, समस्या समाधान गर्ने, भाषा सिक्ने र जानकारी ग्रहण गर्ने क्षमताहरूको विकास हुन्छ ।
३. सामाजिक र भावनात्मक विकासः अन्य व्यक्तिसँग सम्बन्ध बनाउन, भावनाहरू व्यक्त गर्न र आत्म–विश्वास निर्माण गर्ने क्षमताको विकास हुन्छ ।
४. भाषा र सञ्चार कौशलः बालबालिकाले भाषा बुझ्न र बोल्न सिक्ने प्रक्रियाको विकास हुन्छ ।
५. नैतिक र सांस्कृतिक विकासः समाजका मूल्य, परम्परा र नैतिक आधारहरू सिक्ने प्रक्रियाको विकास हुन्छ ।
६. प्रारम्भिक बाल विकासको महत्वः मस्तिष्कको विकासः ५ वर्षको उमेरसम्ममा मस्तिष्कको ९०% विकास भइसकेको हुन्छ । यसले प्रारम्भिक शिक्षाको महत्व झल्काउँछ ।
७. दीर्घकालीन प्रभावः प्रारम्भिक अनुभवहरूले भविष्यको शैक्षिक सफलता, सामाजिक सम्बन्ध र जीवनभरको स्वास्थ्यमा प्रभाव पार्छ ।
८. समान अवसरको आधारः सबै किसिमका बालबालिकालाई समान अवसरहरू सिर्जना गर्न सहयोग गर्छ ।
प्रारम्भिक बाल विकासका लागि तयार गर्नु पर्ने आधारहरु :
(क) गुणस्तरीय शिक्षाको व्यवस्था : पूर्व–विद्यालय शिक्षा प्रदान गर्नुपर्छ ।
(ख) पोषण र स्वास्थ्य सेवाहरू : सन्तुलित आहार, खोप र नियमित स्वास्थ्य जाँच गर्नुपर्छ ।
(ग) सकारात्मक वातावरण : प्रेम, सुरक्षा र उत्प्रेरणाले भरिएको वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ ।
(घ) अभिभावकको भूमिका : बालबालिकासँग संवाद, खेल र समय बिताउनु पर्छ ।
प्रारम्भिक बालविकासका कक्षाकोठा
प्रारम्भिक बाल विकासका कक्षाकोठाहरू बालबालिकाको समग्र विकासलाई प्रवद्र्धन गर्ने गरी तयार गरिनु पर्छ । यी कक्षाकोठाहरू बालमैत्री, सुरक्षित र शिक्षालाई रमाइलो बनाउने वातावरणले भरिपूर्ण हुनुपर्छ । प्रारम्भिक बालविकासका कक्षाकोठा निम्नानुसारका हुनुपर्छ :
१. सुरक्षा र स्वच्छता
(क) कक्षाकोठा सुरक्षित र सरसफाइयुक्त हुनुपर्छ ।
(ख) कुनै पनि गह्रौं वस्तु, झर्ने फर्निचर वा खतरनाक सामग्री कक्षामा हुनु हुँदैन ।
(ग) बच्चाहरूको स्वास्थ्यलाई ध्यानमा राख्दै शुद्ध पानी र सरसफाइको प्रबन्ध गर्नुपर्छ ।
२. बालमैत्री र आकर्षक सजावट
(क) भित्ताहरूमा रंगीन चित्र, अक्षर, अंक र बालबालिकाले चासो राख्ने शैक्षिक सामग्री टाँसिएका हुनुपर्छ ।
(ख) प्राकृतिक प्रकाश र राम्रो हावा आउने व्यवस्था हुनुपर्छ ।
(ग) बच्चाहरू सजिलै बस्न र खेल्न सक्ने मृदु चटाई वा कार्पेटको व्यवस्था गरिनुपर्छ ।
३. शैक्षिक सामग्री र खेलौना
(क) बच्चाहरूको सिकाइलाई प्रोत्साहन गर्ने शैक्षिक खेलौना, पजल, ब्लक र चित्रको पुस्तकहरू उपलब्ध गराइनुपर्छ ।
(ख) विभिन्न उमेर समूहका लागि उपयुक्त खेल सामग्रीहरू सजिलै पहुँचयोग्य स्थानमा राख्नुपर्छ ।
४. सामाजिक र शारीरिक गतिविधिका लागि स्थान
(क) बच्चाहरूले समूहमा काम गर्न, खेल्न र छलफल गर्न सक्ने ठाउँ छुट्ट्याइएको हुनुपर्छ ।
(ख) शारीरिक गतिविधिका लागि पर्याप्त ठाउँ जस्तै— दौडने, हिँडने वा सानो कसरत गर्न मिल्ने खुला क्षेत्र हुनुपर्छ ।
५. लचकता र बहुउपयोगिता
(क) कक्षाकोठा बहुउद्देश्यीय रूपमा प्रयोग गर्न मिल्ने हुनुपर्छ ।
(ख) फर्निचर बच्चाहरूको उचाइअनुसार बनाइएको र सजिलै सार्न मिल्ने हुनुपर्छ ।
६. सांस्कृतिक र स्थानीय सन्दर्भअनुसार डिजाइन
(क) स्थानीय भाषा, परम्परा र संस्कृतिलाई प्रतिबिम्बित गर्ने सामग्री समावेश गरिनुपर्छ ।
(ख) समुदायका अभिभावकहरूलाई समेत सहभागी गराउँदै कक्षाकोठाको वातावरणलाई उनीहरूको आवश्यकताअनुसार अनुकूलित गरिनुपर्छ ।
७. शिक्षकको भूमिका र बच्चाको स्वतन्त्रता
(क) शिक्षकले बच्चाहरूलाई सहज वातावरण सिर्जना गरी उनीहरूको स्वाभाविक जिज्ञासा र सिर्जनशीलतालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।
(ख) बच्चाहरूलाई स्वतन्त्र रूपमा गतिविधि गर्न दिने तर आवश्यक सहयोग प्रदान गर्ने नीति अपनाइनुपर्छ ।
प्रारम्भिक बालविकासका विद्यार्थीलाई शिक्षण गर्ने तरिका
प्रारम्भिक बालविकासका विद्यार्थीहरूलाई प्रभावकारी रूपमा सिकाउनका लागि विशेष ध्यान दिनुपर्ने केही महत्वपूर्ण पक्षहरू रहेका हुन्छन् । यी विधिहरू बालबालिकाको सिकाइलाई सहज, रमाइलो र प्रभावकारी बनाउन सहयोग गर्छन् :
१. खेलमार्फत सिकाइ
(क) बालबालिकाले खेल्दाखेल्दै सिक्ने गर्छन् । उनीहरूलाई विभिन्न खेल गतिविधिमा संलग्न गराएर नयाँ कुरा सिकाउन सकिन्छ । उदाहरणः अक्षर चिनाउनको लागि अक्षरहरू भएको ब्लक प्रयोग गर्ने आदि ।
फाइदाः यसले उनीहरूको सक्रियता र चासो बढाउँछ ।
२. सेन्सोरी अनुभवहरू प्रदान गर्ने
(क) बालबालिकाले आफ्ना पाँच इन्द्रियको प्रयोग गरेर सजिलै सिक्छन् । उदाहरणः बालुवामा अक्षर लेख्ने, पानीमा खेल्ने आदि ।
फाइदाः उनीहरूको गहिरो बुझाइ र ध्यान केन्द्रित गर्ने क्षमता बढ्छ ।
३. भिजुअल र श्रव्य सामग्रीको प्रयोग
(क) रङ्गीन तस्बिर, भिडियो र गीतहरूको प्रयोगले बालबालिकाको सिकाइलाई आकर्षक बनाउँछ । उदाहरणः गणनाका लागि फलफूलको चित्र प्रयोग गर्ने, वर्णमाला सिकाउन गीत गाउने आदि ।
फाइदाः उनीहरूको रुचि बढ्छ र सिकाइ सम्झन सजिलो हुन्छ ।
४. साना समूहमा काम गर्ने
(क) साना समूहमा बालबालिकालाई काम गर्न लगाउँदा उनीहरूले आपसी सहयोग र सहकार्यबाट सिक्ने गर्छन् । उदाहरणः पजल मिलाउने, चित्र बनाउने समूहगत कार्य आदि ।
फाइदाः सामूहिकता र समस्या समाधान गर्ने क्षमता विकास हुन्छ ।
५. प्रेरणा र प्रशंसा
(क) बालबालिकालाई हौसला दिने शब्द र प्रशंसा उनीहरूको आत्मविश्वास बढाउन प्रभावकारी हुन्छ । उदाहरणः राम्रो कार्य गरेपछि “सुरुचिपूर्ण काम!“, “तिमीले यो राम्ररी गर्न सक्यौ ।“ आदि भन्नुपर्छ ।
फाइदाः उनीहरू थप प्रयास गर्न प्रेरित हुन्छन् ।
६. सजिलो भाषा र संवाद
(क) बालबालिकासँग संवाद गर्दा सरल भाषा र सहज शैली अपनाउनु पर्छ । उदाहरणः ठूला शब्दहरूको सट्टा छोटो र सजिलो वाक्य प्रयोग गर्ने ।
फाइदाः बालबालिकाले कुरा चाँडो बुझ्छन् ।
७. दैनिक जीवनसँग सम्बन्धित सिकाइ
(क) शिक्षालाई दैनिक जीवनका घटनासँग जोडेर प्रस्तुत गर्दा बच्चाहरूले सहजै बुझ्छन् । उदाहरणः बजार जाँदा फलफूल चिनाउने आदि ।
फाइदाः उनीहरूले सिकेका कुरा वास्तविक जीवनमा प्रयोग गर्न सिक्छन् ।
८. धैर्य र सहनशीलता
(क) बालबालिका फरक–फरक गतिमा सिक्ने गर्छन् । उदाहरणः शिक्षकले धैर्य राखेर प्रत्येक बालकलाई सहयोग गर्नुपर्छ ।
९. पुनरावृत्ति र अभ्यास
(क) बालबालिकाले कुनै कुरा राम्ररी सिक्न बारम्बार अभ्यास गर्नुपर्छ । उदाहरणः दिनहुँ ५ मिनेट वर्णमाला अभ्यास गराउने ।
१०. सुरक्षित र मैत्रीपूर्ण वातावरण
बालबालिकाले खुला र सुरक्षित महसुस गर्ने वातावरणमा मात्रै सिक्न सहज महसुस गर्छन् ।
प्रारम्भिक बालविकासमा शिक्षण गर्दा प्रयोग गरिने शैक्षिक सामग्रीहरु
प्रारम्भिक बालविकासमा शिक्षण गर्दा बालबालिकाको उमेर, रुचि तथा सिकाइ क्षमतालाई ध्यानमा राखेर सामग्रीहरूको चयन गर्नु आवश्यक हुन्छ । यस चरणमा प्रयोग गरिने सामग्रीहरूले बालबालिकाको भौतिक, सामाजिक, भावनात्मक, संज्ञानात्मक र भाषिक विकासलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । प्रारम्भिक बाल विकासमा शिक्षण गर्दा प्रयोग गरिने शैक्षिक सामग्रीहरु निम्नानुसार हुन सक्छन् :
१. दृष्य सामग्रीहरू :
(क) चित्र पुस्तकहरू : रंगीन र सरल चित्रहरू भएको पुस्तकहरूले बालबालिकालाई कथा सुन्ने, पढ्न सिक्ने र कल्पनाशील बन्न सहयोग गर्छ ।
(ख) फ्ल्यास कार्डहरू : अक्षर, अंक र आकारहरू सिकाउन कार्डहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
(ग) पजल खेलौना : तार्किक सोच र समस्या समाधान गर्ने क्षमताको विकासमा मद्दत गर्छ ।
२. श्रव्य सामग्रीहरू :
(क) गानहरू र कविता : भाषिक विकास र सम्झना शक्तिको विकासका लागि महत्वपूर्ण हुन्छ ।
(ख) संगीतः हल्का र रमाइलो संगीतले बालबालिकाको ध्यान केन्द्रित गर्न सहयोग पु¥याउँछ ।
३. हातले समात्न सकिने सामग्रीहरू :
(क) ब्लक खेल : सिर्जनात्मकता र मोटर कौशलको विकासका लागि उपयोगी हुन्छ ।
(ख) माटो र गाडी खेलौनाः कल्पनाशील खेललाई प्रोत्साहन गर्छ ।
(ग) आकार र रंगको वर्गीकरण सामग्रीहरूः वर्गीकरण र तुलना सिक्नका लागि उपयोगी हुन्छ ।
४. प्राकृतिक सामग्रीहरू :
(क) बालुवा र पानी खेल : संवेदनशीलता र सिर्जनात्मकताका लागि उपयोग गर्न सकिन्छ ।
(ख) पात, फूल, ढुंगाः प्रकृतिसँग जोडिने अवसर प्रदान गर्छ ।
५. शारीरिक गतिविधिहरूका सामग्रीहरू :
(क) डोरी जम्प, बल : मोटर स्किल्सको विकासका लागि उपयोगी हुन्छ ।
(ख) विभिन्न खेलः सन्तुलन, समन्वय र शारीरिक दक्षता सुधार गर्न सकिन्छ ।
६. कलात्मक सामग्रीहरू :
(क) रंगिन पेन्सिल, माटो, कागजः सिर्जनात्मकता र व्यक्तित्व अभिव्यक्तिको लागि उपयोगी हुन्छ ।
(ख) रंगहरू र ब्रश : चित्रकलाको माध्यमबाट भावनात्मक विकास गर्न सकिन्छ ।
७. सामाजिक खेल सामग्रीहरू :
(क) रोल प्ले खेलौना : सामाजिक र भावनात्मक समझदारी विकास गर्न सकिन्छ ।
(ख) समूह खेलका सामग्रीहरू : सहकार्य र साझेदारीको महत्व बुझ्न सकिन्छ ।
८. डिजिटल सामग्रीहरू :
(क) शैक्षिक भिडियोहरू र एप्पहरू : ध्यान केन्द्रित गर्न र नयाँ विषयवस्तु सिक्न सजिलो बनाउँछ ।
(ख) इलेक्ट्रोनिक फ्ल्यास कार्डहरू : इन्टरएक्टिभ सिकाइका लागि उपयोग गर्न सकिन्छ ।
शिक्षण सामग्री छनोट गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुरा :
(१) सुरक्षा : सामग्री बालबालिकाका लागि सुरक्षित हुनुपर्छ ।
(२) उमेर उपयुक्तता : बालबालिकाको उमेर र क्षमता अनुसार हुनुपर्छ ।
(३) रमाइलो र आकर्षक : बालबालिकालाई खेल्दै सिक्न प्रेरित गर्ने हुनुपर्छ ।
(४) स्थायित्व : सामग्री बलियो र लामो समयसम्म टिक्ने खालको हुनुपर्छ ।
प्रारम्भिक बालविकासका बालबालिकाको आशय बुझ्ने तरिका
प्रारम्भिक बालविकासमा बालबालिकाको आशय बुझ्नका लागि विविध तरिकाहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ । यी तरिकाहरूले बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक र सामाजिक विकास बुझ्न मद्दत गर्छन् । प्रारम्भिक बालविकासका बालबालिकाको आशय बुझ्ने तरिकाहरु निम्नानुसार हुन सक्छन् :
१. अनुपालन र अवलोकन :
(क) बालबालिका खेल्दा, खाँदा, बोल्दा वा नयाँ गतिविधि गर्दाको व्यवहार ध्यानपूर्वक हेर्ने ।
(ख) उनीहरूले कसरी प्रतिक्रिया दिन्छन्, कसरी अरूसँग अन्तरक्रिया गर्छन् र समस्या समाधानका लागि के उपाय अपनाउँछन् भनेर निरीक्षण गर्ने ।
२. सञ्चार :
(क) बालबालिकासँग सहज रूपमा कुरा गर्ने । उनीहरूको भाषा र स्तरअनुसार संवाद गर्नुपर्छ ।
(ख) उनीहरूको विचार, रुचि र आवश्यकताबारे बुझ्न सोधपुछ गर्ने ।
३. खेलेर सिक्ने :
(क) खेल र रचनात्मक गतिविधिहरूमा सहभागी गराएर उनीहरूको रुचि, सिर्जनशीलता र सोचाइ बुझ्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि उनीहरूको मनपर्ने खेलौना वा गतिविधिबाट उनीहरूको भावना र प्राथमिकता प्रस्ट हुन्छ ।
४. कलात्मक अभिव्यक्ति :
(क) चित्र बनाउन, गीत गाउन, नृत्य गर्न वा कुनै रचनात्मक काम गर्न दिने । यसले उनीहरूको भावना, विचार र रुचि व्यक्त गर्न सहयोग पु¥याउँछ ।
५. भाषा र संकेतहरू अध्ययन :
(क) बच्चाको भाषा विकास, आवाज प्रयोग, तथा संकेतहरू (जस्तै, मुस्कान, रोदन, इशारा) बाट उनीहरूको आशय बुझ्न सकिन्छ ।
(ख) बोल्न नसक्ने उमेरका बालबालिकाका लागि उनीहरूले प्रयोग गर्ने आवाज र शारीरिक संकेत महत्वपूर्ण हुन्छ ।
६. सन्दर्भ अनुकूल व्यवहार :
(क) बच्चा कुन सन्दर्भमा कस्तो व्यवहार गर्छ भन्ने कुरा बुझ्न प्रयास गर्ने ।
(ख) यसले परिवार, समाज वा विद्यालयको वातावरणले बालबालिकाको व्यक्तित्वमा प्रभाव पार्छ ।
७. माता–पिता वा अभिभावकसँग परामर्श :
(क) बालबालिकाका दिनचर्या, रुचि र समस्याबारे अभिभावकहरूसँग कुरा गर्ने ।
(ख) अभिभावकसँगको अनुभवले पनि बच्चाको आशय बुझ्न सहयोग गर्छ ।
८. समूह क्रियाकलाप :
(क) बालबालिकालाई समूहमा राखेर खेल वा गतिविधि गराउने । यसले उनीहरूको सामाजिक व्यवहार र नेतृत्व क्षमता बुझ्न मद्दत गर्दछ ।
९. परिक्षण र मूल्यांकन :
(क) बालबालिकाको क्षमता र विकासको अवस्था बुझ्न वैज्ञानिक मूल्यांकन उपकरणहरू (जस्तै, बाल विकास मापन तालिका) को प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
१०. धैर्यता र संवेदनशीलता :
(क) बालबालिकाको भावना बुझ्नका लागि धैर्य र संवेदनशीलता महत्वपूर्ण हुन्छ । हतार नगरी उनीहरूको प्रतिक्रिया लिने ।
प्रारम्भिक बालविकासका बालबालिकाले सबै भन्दा बढी मन पराउने क्रियाकलाप
प्रारम्भिक बालविकास अन्तर्गतका बालबालिकाले मन पराउने गतिविधिहरू खेल, सिर्जनात्मकता र अन्वेषणमा आधारित हुन्छ । प्रारम्भिक बालविकासका बालबालिकाले सबै भन्दा बढी मन पराउने व्रिmयाकलाप निम्नानुसार हुन सक्छन् :
१. खेलकुद गतिविधि :
(क) दौडने, हाम्फाल्ने, लुका–मारी खेल्ने ।
(ख) बल खेल्ने (जस्तै फुटबल, भलिबल) ।
(ग) झूला चढ्ने, स्लाइड गर्ने ।
२. कलात्मक गतिविधि :
(क) चित्र कोर्ने, रंग भर्ने ।
(ख) माटोबाट विभिन्न आकार बनाउने ।
(ग) नाचगान गर्ने ।
३. संगीत र गीत :
(क) बच्चाहरूका लागि सरल गीत गाउने ।
(ख) संगीतको तालमा नाच्ने ।
(ग) वाद्ययन्त्रहरू (जस्तै ढोल, तबला) बजाउने ।
४. कल्पनाशील खेल :
(क) घर–घर खेल्ने, डाक्टर–डाक्टर बन्ने खेल्ने ।
(ख) कथा र अभिनय गर्न सिक्ने ।
५. शारीरिक समन्वय गतिविधि :
(क) पजल मिलाउने ।
(ख) लेगो जस्ता ब्लक खेल खेल्ने ।
(ग) हात–आँखा समन्वय आवश्यक पर्ने खेल (जस्तै, रिंग टस) ।
६. प्राकृतिक गतिविधि :
(क) बाहिरी वातावरणमा अन्वेषण गर्ने (जस्तै, बगैंचामा फूल र बिरुवा हेर्ने) ।
(ख) बालुवा, माटो खेल्ने ।
(ग) पानीसँग सम्बन्धित खेल (जस्तै, पानी हाल्ने खेलौना) ।
७. कथावाचन र पढ्ने गतिविधि :
(क) रमाइला कथा सुन्ने ।
(ख) चित्र किताब हेर्ने ।
(ग) वर्णमाला सिक्ने रमाइला खेल ।
८. समूह खेलहरू :
(क) साथीहरूसँग मिलेर लुका–छिपी खेल्ने ।
(ख) टोली बनाएर साना खेलहरू खेल्ने ।
निष्कर्ष :
प्रारम्भिक बालविकास शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक र सामाजिक पक्षहरूको समग्र विकासको आधार हो । यस चरणमा बालबालिकाले खेल, अनुभव र अन्तरक्रियाबाट सिक्ने भएकाले पोषण, सुरक्षा, स्नेहपूर्ण वातावरण र उचित शिक्षाको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । सकारात्मक वातावरणले बालबालिकाको सोच, भाषा, सामाजिक सीप र आत्मविश्वास विकास गर्न सहयोग पु¥याउँछ । प्रारम्भिक बाल विकासमा गरिएको लगानीले दीर्घकालीन रूपमा व्यक्तिको जीवनस्तर र समाजको समग्र प्रगतिमा टेवा पु¥याउँछ ।
– खिलानाथ धमला
