काठमाडौँ/१८ कार्तिक – शिक्षा समाजको आधारभूत संरचना हो र बालबालिकाको प्रारम्भिक शिक्षा त विशेष महत्वको विषय हो । नेपाल जस्तो बहुसांस्कृतिक, बहुभाषिक र भौगोलिक रूपमा विविध देशमा बालबालिकाको शिक्षण र कक्षा व्यवस्थापन चुनौतीपूर्ण कार्य हो। प्रभावकारी शिक्षण मात्र ज्ञान हस्तान्तरण गर्ने प्रक्रिया नभई बालबालिकाको सामाजिक, भावनात्मक, बौद्धिक र शारीरिक विकाससँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित हुन्छ । त्यसैले शिक्षण र कक्षा व्यवस्थापनलाई समन्वयात्मक दृष्टिकोणबाट हेर्नु अति आवश्यक हुन्छ। विशेषतः प्राथमिक र पूर्व–प्राथमिक स्तरका बालबालिकाहरूमा शिक्षकको भूमिका केवल ज्ञान प्रदान गर्नेभन्दा बढी मार्गदर्शक, सहयोगी, प्रेरक र व्यवस्थापक हुनुपर्छ ।
नेपालमा अधिकांश कक्षा बहुजातीय र बहुभाषिक परिवेशमा सञ्चालन हुन्छन् । बालबालिकाको मनोवैज्ञानिक र बौद्धिक विकास, सामाजिक र सांस्कृतिक पृष्ठभूमिलाई बुझेर शिक्षण र व्यवस्थापन योजनाहरू तयार गर्नु पर्दछ । प्रारम्भिक चरणका बालबालिकाले खेल, कथा, गीत, नृत्य, शारीरिक गतिविधि र सिर्जनात्मक अभ्यास मार्फत सिक्ने क्षमता राख्छन् । यसैले कक्षा व्यवस्थापन र शिक्षण कार्य केवल अनुशासनमा आधारित हुनुभन्दा शिक्षण–सँग सम्बन्धित क्रियाकलापमा सक्रिय सहभागिता, आत्मनिर्भरता र रचनात्मकता विकास गराउन केन्द्रित हुनुपर्छ ।
बालबालिकाको प्रभावकारी शिक्षणका लागि शिक्षकले थीमेटिक दृष्टिकोण अपनाउन सक्नु पर्छ । अर्थात, कुनै विषयवस्तुलाई बालबालिकाको जीवन, अनुभव र रुचिसँग जोडेर सिकाउने प्रक्रिया महत्वपूर्ण हुन्छ । उदाहरणका लागि, ‘जनावर’ वा ‘पर्व–उत्सव’ जस्ता थिमको माध्यमबाट भाषा, विज्ञान, कला, सामाजिक अध्ययन, र खेलकुदलाई समन्वय गरी सिकाउन सकिन्छ । यस दृष्टिकोणले शिक्षणलाई बालबालिकाका लागि रोचक, अर्थपूर्ण र सम्झनयोग्य बनाउँछ । नेपाली कक्षा, विशेष गरी ग्रामीण र ग्रामीणशहरका कक्षाहरूमा, जहाँ संसाधन सीमित छन्, त्यहाँ स्थानीय खेल, पारम्परिक गीत, लोककथा, सांस्कृतिक गतिविधि र सिर्जनात्मक क्राफ्टका माध्यमबाट यस प्रकारको शिक्षण अझ प्रभावकारी हुन्छ ।
थीमेटिक शिक्षणको कार्यान्वयनमा शिक्षकले पहिलो चरणमा उचित विषयवस्तु चयन गर्नुपर्छ। बालबालिकाको उमेर, क्षमता र स्थानीय वातावरणसँग मेल खाने विषय चयन गर्नाले सिकाइ प्रभावकारी हुन्छ । दोस्रो चरणमा शिक्षकले संबद्ध गतिविधिहरूको योजना तयार पार्नु पर्छ, जसमा गीत, कथा, कला र शारीरिक गतिविधि समावेश हुन्छ । यसले पाठ सिकाइलाई बहुआयामिक बनाउँछ र बालबालिकामा सक्रिय सहभागिता सुनिश्चित गर्दछ । उदाहरणका लागि, ‘जनावर’ विषयमा शिक्षकले जनावरको नाम, आवाज, आवास, र व्यवहार सम्बन्धी शब्दावली सिकाउने, चित्र बनाउने, नाटक र खेल मार्फत सिकाउने गतिविधि समावेश गर्न सक्छ । यसरी बालबालिकाले भाषिक, सामाजिक, संवेगात्मक र शारीरिक पक्ष एकैसाथ विकास गर्न पाउँछन् ।
थीमेटिक शिक्षणको सफल कार्यान्वयनका लागि शिक्षकले दीर्घकालीन योजना र दैनिक पाठ योजना बनाउन आवश्यक छ । दीर्घकालीन योजना मासिक वा त्रैमासिक आधारमा पाठक्रमलाई व्यवस्थित गर्दै सिकाइको उद्देश्य, गतिविधिहरू, सिकाइ साधन र मूल्याङ्कन विधि स्पष्ट पार्दछ । दैनिक पाठ योजनाले सो दीर्घकालीन योजनालाई दैनिक कार्यमा रूपान्तरण गर्दछ । यसमा समय व्यवस्थापन, सामग्री तयारी, पाठगत गतिविधि, मूल्याङ्कन, र समापन गतिविधि स्पष्ट हुन्छ । विशेषगरी बालबालिकाको कक्षामा मोंटेसेरी सामाग्री, चित्र, रियलिया, खेलकुदका सामग्री प्रयोग गर्नाले बालबालिकामा आत्म–निर्भरता र ध्यान क्षमता वृद्धि हुन्छ ।
कक्षा व्यवस्थापन बालबालिकाको सिकाइ अनुभवलाई प्रभावकारी बनाउनको लागि अत्यन्त आवश्यक पक्ष हो । नेपाली शिक्षण परिवेशमा, जहाँ शिक्षक–विद्यार्थी अनुपात उच्च छ र संसाधन सीमित छन्, त्यहाँ कक्षा व्यवस्थापनको प्रभावकारी रणनीति अपनाउनु अनिवार्य हुन्छ। कक्षा व्यवस्थापनले बालबालिकालाई सुरक्षित, संरचित, र सक्रिय सिकाइ वातावरण प्रदान गर्दछ । यसले अनुशासन कायम राख्दै बालबालिकामा स्वशासन, सहकार्य, सामाजिक व्यवहार, र जिम्मेवारी विकास गर्न मद्दत गर्दछ । प्रभावकारी कक्षा व्यवस्थापनले शिक्षणमा बाधा कम गरी सिकाइको समय अधिकतम बनाउन सहयोग पु¥याउँछ ।
कक्षा व्यवस्थापनका प्रमुख रणनीतिहरूमा दैनिक तालिका, दृश्यात्मक तालिका, कक्षा जिम्मेवारी, समूह कार्य नियम, सकारात्मक व्यवहार प्रवद्र्धन समावेश हुन्छन् । उदाहरणका लागि, दैनिक तालिकाले बालबालिकालाई दिनभरिका गतिविधिहरूको पूर्व जानकारी दिन्छ, जसले उनीहरूको मनोवैज्ञानिक सुरक्षा र अनुशासनमा योगदान पु¥याउँछ । दृश्यात्मक तालिकाहरू, जसमा चित्र र प्रतीक प्रयोग गरिन्छ, बालबालिकाले सहजै गतिविधिको क्रम बुझ्ने र आत्म–निर्भर हुने वातावरण सिर्जना गर्छ। कक्षा जिम्मेवारी जस्तै लाइन लिडर, सामग्री व्यवस्थापक, कहानी सहायक जस्ता भूमिकाले बालबालिकामा जिम्मेवारी र नेतृत्व विकास गर्न मद्दत गर्छ । समूह कार्य नियमले सहकार्य, समान अवसर र शान्तिपूर्ण अन्तक्र्रिया सुनिश्चित गर्दछ । सकारात्मक व्यवहार प्रवद्र्धन प्रणालीले राम्रो कार्य र अनुशासनको लागि पुरस्कार र प्रशंसा प्रयोग गर्दछ, जसले नकारात्मक अनुशासनमा निर्भरता घटाउँछ ।
नेपालका ग्रामीण विद्यालयमा शिक्षकले कक्षा व्यवस्थापन कार्यान्वयन गर्दा सांस्कृतिक र सामाजिक परिवेशको ध्यान राख्नुपर्छ । उदाहरणका लागि, समूह गतिविधि गर्दा स्थानीय खेल र परम्परागत गीत प्रयोग गर्दा बालबालिकाले आफूलाई सहज महसुस गर्छन् । बालबालिकाको ऊर्जा व्यवस्थापनका लागि खेल र शारीरिक गतिविधि बीचमा राख्दा उनीहरूको ध्यान केन्द्रित रहन्छ र व्यवहारिक समस्या कम हुन्छ । साथै शिक्षकले अनुशासन मात्र लागू नगरी मार्गदर्शन र सहयोगमा केन्द्रित हुनु आवश्यक छ । यसले बालबालिकामा आत्म–विश्वास, आत्म–निर्भरता र सकारात्मक सामाजिक व्यवहार विकास गर्छ ।
कक्षा व्यवस्थापन र शिक्षणमा प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि शिक्षकको व्यक्तिगत गुण, तयारी, र निर्माणात्मक मूल्याङ्कन महत्त्वपूर्ण हुन्छ । शिक्षकले पाठ योजना तयार गर्दा बालबालिकाको क्षमता, रुचि, र सिकाइको गति अनुसार लचकता अपनाउनु पर्छ। मूल्याङ्कन केवल अंक दिने प्रक्रियामा सीमित नराखी बालबालिकाको सक्रिय सहभागिता, सिर्जनात्मकता, र सामाजिक व्यवहारलाई पनि समावेश गर्नुपर्छ। उदाहरणका लागि, बालबालिकाले बनाएका चित्र, नाटक प्रदर्शन, र गीत गाउने क्षमताले सिकाइको प्रभावकारिताको सूचकको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
आधुनिक शिक्षाशास्त्र र बाल विकासका सिद्धान्तअनुसार बालबालिकाको शिक्षण र कक्षा व्यवस्थापन समानान्तर, एकअर्कामा सहायक, र लचकदार हुनुपर्छ। शिक्षकले थीमेटिक शिक्षण, दीर्घकालीन योजना, दैनिक योजना, र सक्रिय कक्षा व्यवस्थापनलाई एकीकृत गरी लागू गर्दा बालबालिकामा सुसंगठित, रचनात्मक, र सशक्त सिकाइ वातावरण सिर्जना गर्न सकिन्छ। यस प्रक्रियाले शिक्षकलाई पनि पेशागत सन्तुष्टि र दक्षता प्रदान गर्दछ, जसले दीर्घकालीन रूपमा शिक्षण गुणस्तर सुधार गर्दछ ।
समग्रमा, नेपाली सन्दर्भमा बालबालिकाको प्रभावकारी शिक्षण र कक्षा व्यवस्थापनले सांस्कृतिक संवेदनशीलता, स्थानीय स्रोतहरूको उपयोग, बालबालिकाको विकास स्तर, र सक्रिय सहभागितालाई ध्यानमा राख्नुपर्छ । शिक्षकले योजना, सामग्री, र गतिविधिहरूलाई थीमेटिक र अन्तरविषयक दृष्टिकोणमा संरचना गर्दा सिकाइ रोचक, अर्थपूर्ण, र दीर्घकालीन प्रभावकारी हुन्छ । साथै, कक्षा व्यवस्थापनमा लचकता, सकारात्मक दृष्टिकोण, र बालबालिकाको आत्म–निर्भरता प्रवद्र्धन गर्ने रणनीतिहरू प्रयोग गर्दा विद्यार्थीहरूको सामाजिक, भावनात्मक, र बौद्धिक विकास सन्तुलित रूपमा हुने सम्भावना बढी हुन्छ ।
नेपालका शिक्षकहरूले यस प्रकारका सुसंगठित, सक्रिय, र बालकेन्द्रित शिक्षण तथा व्यवस्थापन अभ्यास अपनाउँदा बालबालिकाले केवल ज्ञान सिक्ने मात्र नभई समाजमा जिम्मेवार, रचनात्मक, र आत्मनिर्भर नागरिक बन्ने आधार तयार हुन्छ । यस दृष्टिकोणले नेपाली शिक्षण प्रणालीलाई गुणस्तरीय, समावेशी, र बालक–अनुकूल बनाउने दिशा प्रदान गर्दछ ।
(लेखक डम्मर सिंह साउद सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुन् ।)
