दार्चुला/२० भदौ – एक्काइसौं शताब्दीलाई परिवर्तनको, अवसरको र चुनौतीको युग भनेर बुझिन्छ। यो समय सूचना, सञ्चार प्रविधि, डिजिटल क्रान्ति, वैज्ञानिक खोज तथा विश्वव्यापी प्रतिस्पर्धाबाट भरिपूर्ण छ । यस्तो अवस्थामा केवल सामान्य ज्ञान वा सतही सिकाइले मात्र मानिसलाई जीवनमा सफल तुल्याउन सक्दैन। मानिसले ज्ञानको गहिरो अर्थ बुझ्न, प्राप्त सूचनाको मूल्याङ्कन गर्न, विविध दृष्टिकोणबाट समस्या समाधान गर्न र व्यावहारिक जीवनसँग जोड्न सक्ने क्षमता विकास गर्न आवश्यक हुन्छ। यही क्षमता नै समालोचनात्मक सोच हो । समालोचनात्मक सोच भन्नाले सोच्ने तरिकालाई गहिरो, तर्कसंगत, विश्लेषणात्मक र विवेकपूर्ण बनाउने प्रक्रिया हो जसले मानिसलाई जटिल परिस्थिति समाधान गर्न सक्षम बनाउँछ ।
समालोचनात्मक सोचको महत्त्व बुझ्नका लागि आजको समाजको वास्तविकतामा नजर गर्न आवश्यक हुन्छ । डिजिटल मिडियाबाट दैनिक रूपमा हजारौँ सूचनाहरू प्रवाह भइरहेका छन्। समाचार, सामाजिक सञ्जालका पोस्ट, विज्ञापन, राजनीतिक वक्तव्य वा शैक्षिक सामग्री सबैले मानिसको चेतनामा प्रभाव पारिरहेका छन् । तर यी सबै सूचना यथार्थ, प्रामाणिक वा सान्दर्भिक हुन्छन् भन्ने ग्यारेन्टी हुँदैन। यस्ता परिस्थितिमा मानिसले सूचनाको सत्यता, स्रोतको विश्वासयोग्यता, त्यसको प्रभाव र प्रासंगिकतालाई प्रश्न गर्ने क्षमता नहुँदा सजिलै भ्रम वा प्रचारमा फस्न सक्छ। यही कारणले समालोचनात्मक सोच आजको युगमा अनिवार्य भएको हो ।
समालोचनात्मक सोचले मानिसलाई केवल ज्ञान प्राप्त गर्न मात्र होइन, त्यसलाई प्रयोग गर्न, प्रश्न गर्न र आवश्यक परे नयाँ तरिकाले पुनःनिर्माण गर्न पनि सक्षम बनाउँछ। यसले मानिसलाई सतही उत्तरमा सन्तुष्ट हुन दिँदैन । बरु यसले गहिरो विश्लेषण गर्न, सान्दर्भिक प्रमाण खोज्न, तर्क प्रस्तुत गर्न र वैकल्पिक दृष्टिकोण विचार गर्न बाध्य पार्छ । उदाहरणका लागि, कुनै सामाजिक समस्याको समाधान खोज्दा केवल देखिएका कारणमा मात्र ध्यान दिने होइन, संरचनागत कारण, सांस्कृतिक पृष्ठभूमि, राजनीतिक वातावरण र आर्थिक अवस्था सबैलाई विचार गर्नुपर्छ। यस्तो सोच बिना समाधान अपूरो वा अस्थायी मात्र हुन्छ ।
शिक्षा प्रणालीमा समालोचनात्मक सोचलाई समावेश गर्नु सबैभन्दा ठूलो आवश्यकता हो। अझै पनि नेपालजस्ता देशमा कक्षाकोठा प्रायः शिक्षक–केन्द्रित छन् । विद्यार्थीलाई केवल पाठ्यपुस्तकको सामग्री याद गर्न र परीक्षामा लेख्न लगाइन्छ । यसरी सिकाइ केवल पुनरुत्पादनमा सीमित हुन्छ। विद्यार्थीले प्रश्न गर्ने, विचार प्रस्तुत गर्ने वा नयाँ दृष्टिकोण खोज्ने अवसर पाउँदैनन् । नतिजा स्वरूप उनीहरू परीक्षामा अंक त ल्याउन सक्छन् तर जीवनमा जटिल समस्याहरू समाधान गर्ने वा समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने क्षमता कमजोर रहन्छ। यसले राष्ट्रको समग्र प्रगतिलाई पनि अवरुद्ध गर्छ ।
समालोचनात्मक सोचले विद्यार्थीलाई शैक्षिक रूपमा मात्र होइन, सामाजिक र पेशागत रूपमा पनि सक्षम बनाउँछ। विद्यार्थीले गहिरो सोचेर सम्बन्धित कुराहरू जोड्न सिकेमा ज्ञान टुक्राटुक्रा भएर होइन, आपसी सम्बन्धित र अर्थपूर्ण रूपमा बुझिन्छ। उनीहरूले गुणस्तरीय प्रश्न सोध्न र स्पष्टिकरण खोज्न थालेपछि उनीहरूको जिज्ञासा बढ्छ र सिकाइलाई सक्रिय प्रक्रिया बनाउँछ । प्रमाण र तर्कका आधारमा सोच्ने अभ्यासले उनीहरूको विचारलाई मजबुत बनाउँछ । जानकारीलाई केवल सतही रूपमा ग्रहण नगरी गहिरो विश्लेषण गर्ने प्रवृत्ति विकास भएपछि उनीहरूले नयाँ विचारलाई पनि सृजनशील रूपमा उपयोग गर्न सक्छन् ।
समालोचनात्मक सोचको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष समस्या समाधान हो। जीवनमा आउने समस्या प्रायः जटिल, विविध पक्षसँग सम्बन्धित र परिवर्तनशील हुन्छन् । त्यसैले तिनीहरूको समाधानका लागि सतही सोच पर्याप्त हुँदैन। विद्यार्थीलाई जटिल समस्या समाधान गर्ने अभ्यास गराउनुपर्छ । यसले उनीहरूलाई विकल्पहरूको मूल्याङ्कन गर्न, सम्भावित परिणामहरूको विश्लेषण गर्न र विवेकपूर्ण निर्णय लिन सक्षम बनाउँछ ।
समालोचनात्मक सोच सृजनशीलतासँग पनि जोडिएको छ। तर्क र विश्लेषणले मात्र होइन, नयाँ विचार सिर्जना गर्ने क्षमताले पनि मानिसलाई अगाडि बढाउँछ । विद्यार्थीले नयाँ दृष्टिकोण अपनाउन, फरक विचारलाई सम्मान गर्न र नयाँ समाधान खोज्न सिकेमा उनीहरू सृजनशील पनि बन्छन्। यसरी हेर्दा, समालोचनात्मक सोच र सृजनशीलता परस्पर पूरक हुन् ।
संवाद र सहकार्य पनि समालोचनात्मक सोचको महत्त्वपूर्ण अंश हो। विद्यार्थीले अरूसँग विचार आदानप्रदान गर्न, बहस वा छलफलमा भाग लिन र विविध दृष्टिकोण सुन्न सकेमा उनीहरूको सोच फराकिलो हुन्छ । यसले उनीहरूलाई आत्मकेंद्रित हुन दिँदैन र फरक–फरक दृष्टिकोणलाई विचार गरेर निर्णय लिन प्रेरित गर्छ। यस्तै, स्पष्ट र सटीक रूपमा आफ्नो विचार प्रस्तुत गर्ने क्षमता पनि समालोचनात्मक सोचकै हिस्सा हो । विचार कति उत्कृष्ट भए पनि त्यसलाई प्रभावकारी रूपमा संप्रेषण गर्न नसकेमा यसको प्रभाव घट्छ ।
समालोचनात्मक सोच विकासका लागि सुरक्षित र जोखिम–मुक्त वातावरण आवश्यक हुन्छ। यदि विद्यार्थीले गलत जवाफ दिएर अपमानित हुने डर राख्छ भने उनीहरू स्वतन्त्र रूपमा सोच्न र प्रश्न गर्न सक्दैनन् । त्यसैले शिक्षकले कक्षामा यस्तो वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ जहाँ विद्यार्थीहरूले निर्भय भएर प्रश्न सोध्न, विचार व्यक्त गर्न र असहमति जनाउन सकून् ।
अर्को कुरा, समालोचनात्मक सोच तुरुन्तै विकास हुने सीप होइन। यसका लागि निरन्तर अभ्यास र समय आवश्यक हुन्छ। विद्यार्थीलाई बारम्बार अभ्यासका अवसर दिनुपर्छ । विभिन्न समस्या समाधान गर्ने कार्य, वास्तविक जीवनसँग सम्बन्धित प्रोजेक्ट, छलफल, बहस, लेखन र विश्लेषणात्मक कार्यहरू मार्फत उनीहरूलाई अभ्यास गराउन सकिन्छ ।
आजको विश्व बजार र रोजगारीको क्षेत्रमा पनि समालोचनात्मक सोचको आवश्यकता बढ्दो छ। रोजगारदाताहरूलाई केवल डिग्री वा प्रमाणपत्र भएका मात्र होइन, समस्या समाधान गर्ने, नयाँ विचार ल्याउने, टोलीमा सहकार्य गर्ने र प्रभावकारी रूपमा संवाद गर्ने कर्मचारी चाहिन्छ । त्यसैले उच्च शिक्षाबाट बाहिरिने प्रत्येक विद्यार्थीमा यी सीपहरू हुनैपर्छ ।
नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा, हामीलाई अझ बढी समालोचनात्मक सोच आवश्यक छ। हाम्रो समाज अझै पनि परम्परागत अभ्यासमा अडिएको छ। धेरै मानिसहरू प्रश्न गर्न डराउँछन्, असहमति जनाउन हिच्किचाउँछन् र नयाँ विचारलाई स्वीकार गर्न गाह्रो ठान्छन्। यस्तो अवस्थामा समालोचनात्मक सोच प्रोत्साहित नगरेसम्म समाज परिवर्तनशील, प्रगतिशील र नवप्रवर्तनशील बन्न सक्दैन ।
समालोचनात्मक सोच लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउन पनि अपरिहार्य हुन्छ । सचेत नागरिक नभएसम्म लोकतन्त्र केवल प्रक्रियामा सीमित रहन्छ। नागरिकले राजनीतिक वक्तव्यको विश्वसनीयता, नीतिको व्यवहार्यता र नेताहरूको कार्यप्रति आलोचनात्मक दृष्टिकोण अपनाउन नसकेमा उनीहरू सजिलै भ्रमित वा प्रयोग हुन सक्छन् । त्यसैले विवेकशील नागरिक निर्माणका लागि पनि समालोचनात्मक सोच अपरिहार्य हुन्छ ।
समालोचनात्मक सोचको अभावमा समाजमा अनेक समस्या देखा पर्न सक्छन् । अफवाह, प्रचार, अन्धविश्वास, जातीय वा धार्मिक विभाजन, र राजनीतिक दुरुपयोग सबै यसैको नतिजा हुन्। यदि नागरिकहरू प्रश्न गर्न र विश्लेषण गर्न सक्षम भए भने यस्ता समस्याहरू सजिलै न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ ।
यसरी हेर्दा, समालोचनात्मक सोच केवल व्यक्तिगत वा शैक्षिक विषय मात्र नभई सामाजिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक रूपमा पनि अपरिहार्य छ । यसले विद्यार्थीलाई सक्षम मात्र बनाउँदैन, समाजलाई समग्र रूपमा रूपान्तरण गर्छ ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, समालोचनात्मक सोच एक्काइसौं शताब्दीको आधारभूत जीवन सीप हो। यसलाई शिक्षा प्रणालीमा गहिरो रूपमा समावेश नगरी हाम्रो समाजले आवश्यक प्रगति गर्न सक्दैन । विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्म, पाठ्यक्रमदेखि नीति निर्माणसम्म, शिक्षकदेखि विद्यार्थी सबैले यसलाई अभ्यासमा उतार्न जरुरी छ । यसले विद्यार्थीलाई मात्र होइन, सम्पूर्ण समाजलाई विवेकशील, तर्कसंगत, सृजनशील र उत्तरदायी बनाउन सहयोग गर्नेछ। नेपालले चाहिएको रुपान्तरण, समृद्धि र प्रतिस्पर्धी क्षमता यही सोचको विकासबाट सम्भव हुनेछ ।
लेखक डम्मर सिंह साउद सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुन् ।
