काठमाडौँ /३० असोज – शिक्षण सिकाईका रूपावली अर्थात् यसका विभिन्न आयामहरूले शिक्षालाई बुझ्ने र अभ्यास गर्ने तरिकामा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ । यसले परम्परागत विधिहरूबाट नयाँ, नयाँ शिक्षण शैलिहरू, विभिन्न प्रविधिहरू र शैक्षिक दर्शनहरू अपनाउने देखि शिक्षण सिकाइको नयाँ विधिहरूमा परिवर्तनकारी भूमिका खेल्छ । २१ औँ शताब्दीको माग अनुसार विद्यार्थीको सिकाईमा सहयोगी भूमिका खेल्छ । प्राय : शिक्षार्थी–केन्द्रित दृष्टिकोण, आलोचनात्मक सोच, समस्या समाधान गर्ने सीपहरू, रचनात्मकता, सहयोगी भावना र अनुकूलतालाई बुझ्न सक्ने क्षमताको विकास गर्छ ।
शिक्षण शैलिहरूमा परिवर्तन ल्याउने केही प्रमुखत्वहरू मध्ये शिक्षक केन्द्रित रहेर सिकाउने भन्दापनि विद्यार्थी केन्द्रित शिक्षण शैलीमा परिवर्तन, प्रविधिको एकीकरण, सीप र दक्षताहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्ने, सहकार्य र परियोजनामा आधारित सिकाइ, मिश्रित सिकाइ, निरन्तर सिकाइ, र आजीवन सिकाइ (Vander & Schneider, 2017) हुन् ।
कुनै पनि संस्थाको शैक्षिक परिकल्पना वा उदेश्यका आधारमा परम्परागत शैली, रचनात्मक शैली, प्रगतिशील शैली, सामाजिक–सांस्कृतिक शैली आदि जस्ता विभिन्न शैक्षिक प्यराडिजमहरू देखापरेका छन् । तर, समयसँगै सिकाउने र सिक्ने प्रक्रियामा निकै धरै परिवर्तन आएको छ र दशकौँ अघि लागु गरिएका विधिहरू आज उस्तै छैनन् ।
पछिल्लो समय शिक्षा क्षेत्रमा आईसीटीको बृद्धिसँगै, हामी विभिन्न शैक्षिक प्याराडिजमहरू हेर्न र अभ्यास गर्न बाध्य छौँ । द्रुत प्राविधिक युगमा जन्मिएका वर्तमान अल्फा पुस्ताका विद्यार्थीहरू अघिल्लो पुस्ताको तुलनामा रचनात्मक, साहसिक मानिन्छन् । तसर्थ हाम्रा शैक्षिक तथा सिकाई शैलिहरू सुधार गर्न आवश्यक छ, किनभने अहिलेको जेनेरेसन अल्फा जेनेरेसन हो, जसलाई डिजिटल जेनेरेसन पनि भनिन्छ ।
प्रविधिको वृद्धि विश्वव्यापी प्रतिस्पर्धी बन्न आवश्यकता र २१औँ शताब्दीको दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्ने हामीलाई शिक्षण क्षेत्रमा रचनात्मक सुधार गर्न बाध्य बनाएको छ । प्रविधि, भूमण्डलीकरण, वैज्ञानिक आविष्कार र आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको क्षेत्रमा आएको महत्वपूर्ण परिवर्तनले हाम्रा शिक्षण शैलीमा परिवर्तनको आवश्यकता देखिएको छ ।
नवप्रवर्तनशील शिक्षाशास्त्रले सृजनात्मकता, नवीनता र संलग्नता मार्फत सिकाइलाई बढावा दिनका लागि उपकरण, रणनीति, दृष्टिकोण र नयाँ प्रविधिहरूको अनुकूलनलाई जनाउँछ । नेपाल जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रका मानिसहरूका लागि पनि हरेक क्षेत्रमा विकासको प्रेरक शक्ति नवप्रवर्तन हो । नेपाली नागरिकको हैसियतमा हामीले दशकौँदेखि डिजिटल प्रविधिमा भएका उल्लेखनीय परिवर्तनहरू देखेका छौँ र त्यसलाई केही हदसम्म प्रयोग गर्दै आएका पनि छौँ ।
आजका शैक्षिक संस्थाहरूले २१ औँ शताब्दीका सीपहरूका साथ विद्यार्थीहरूलाई सशक्त बनाउन र भविष्यमा सफल आविष्कारक र सिर्जनाकर्ताहरू बन्न र उच्च रूपमा दक्ष बनाउन नयाँ तरिकाहरू र रणनीतिहरू खोज्न तथा प्रयोग गर्न निरन्तर काम गर्न आवश्यक छ । विद्यार्थीहरूलाई सीप सहितको शिक्षा दिनका लागि र शैक्षिक संस्थाको लक्ष्य प्राप्तिका लागि स्टिम शिक्षण सिकाइलाई धेरै जोड दिइएको पाइन्छ । स्टिमले स्वाभाविक रूपमा परियोजनात्मक, रचनात्मकता, अनुसन्धान र समूहमा काम गर्न सक्ने क्षमता विकासमा प्राथमिकता दिन्छ, जुन मानव सभ्यताको प्रगतिको लागि आवश्यक पर्ने जीवन रेखा हो ।
M.Fullan ले तर्क गरेका छन् की “आदर्श रूपमा, ज्ञान निर्माणको प्रक्रिया परियोजनामा आधारित र वास्तविक जीवनका समस्याहरूमा केन्द्रित सिकाइ हुनुपर्छ“ सरल शब्दहरूमा, सिफ्ट भनेको बजारमा रचनात्मक विचार ल्याउन तार्किक चरणहरूसँग सम्बन्धित छ । अर्को शब्दमा, यो रचनात्मक विचारहरूलाई सफलतापूर्वक र आर्थिक रूपमा समावेश गर्ने प्रक्रिया पनि हो । शिक्षण शैलीमा परिवर्तन ल्याउन सिकाईलाई एकीकृत गर्ने तरिका भनेको विद्यार्थीहरूलाई खेलमा आधारित सिकाइ दृष्टिकोणमा संलग्न गराउनु हो, जहाँ उनीहरू विभिन्न प्रकारका खेलहरू वा नियमहरूमा आधारित सिकाइ वातावरणमा संलग्न हुँदा उनीहरूले सिक्न सक्छन् । त्यसैगरी N.K.Denzin ले तर्क गरेका छन् “आलोचनात्मक लोकतान्त्रिक कल्पना शिक्षाशास्त्रीय छ । र एक नैतिक आत्म–चेतनामा विश्वास गर्छ जुन महत्वपूर्ण छ । यसले मानिसहरूलाई भाषा र शैक्षिक अभ्यासहरू दिन्छ जसले उत्पीडनलाई स्वतन्त्रतामा, निराशालाई आशामा, घृणालाई प्रेममा र शंकालाई विश्वासमा परिणत गर्छ ।
Bodinet का अनुसार “शिक्षकहरूसँग आफ्ना विचारहरू प्रतिविम्बित गर्ने, उनीहरूको विश्लेषणात्मक सीपहरू सुधार गर्ने, उनीहरूको आलोचनात्मक र रचनात्मक सोच क्षमताहरू बलियो बनाउने पहल प्रदर्शन गर्ने अवसरहरू हुनुपर्छ । विशेष गरी, नयाँ इनपुटहरू र दृष्टिकोणहरू मूल्याङ्कन गर्ने क्षमता, नयाँ क्षमताहरू निर्माण गर्न सक्ने र स्वायत्ततालाई बलियो बनाउन महत्त्वपूर्ण हुनेछ । “परम्परागत व्याख्यानमा आधारित शिक्षा जसले विद्यार्थीहरूको अर्थपूर्ण सिकाइलाई बेवास्ता गर्छ, विद्यार्थी संलग्नता, छलफल, सिकाइलाई पूरक बनाइन्छ । समस्या समाधान र आलोचनात्मक सोच । विद्यार्थीका व्यक्तिगत आवश्यकता पूरा गर्न व्यक्तिगत शिक्षामा केन्द्रीत हुन थालिएको छ । त्यसकारण स्टिम शिक्षण सिकाइमा आधारित पाठ्यक्रम अपनाएर विद्यार्थीहरूलाई सहकार्य, आलोचनात्मक सोच, रचनात्मकता र सञ्चार जस्ता सीपहरू विकास गर्ने सिकाईमा केन्द्रीत हुन आवश्यक छ ।
हामीले परिवर्तनकारी सिकाइ दृष्टिकोणलाई प्रवर्धन गर्नु र सिकाउने व्यक्ति आफै पनि जीवनभर सिक्नका लागि तयार हुन प्रेरित गर्नुपर्छ । परिवर्तनशील विश्वमा सकारात्मक रूपमा यसले योगदान दिन सक्छ । Mezirow ले उल्लेख गरे अनुसार, रूपान्तरणका लागि “हामीले ग्रहण गरेका विषय वस्तुहरूलाई थप समावेशी, भेदभावपूर्ण, खुला, भावनात्मक रूपमा परिवर्तन गर्न सक्षम र चिन्तनशील बनाउन रूपान्तरण गर्न आवश्यक छ । “तसर्थ, रूपान्तरणात्मक शिक्षाले यी बुझाइहरूलाई पुनर्निर्माण गर्न र परिवर्तन गर्नका लागि आफ्ना विद्यमान मानहरूलाई प्रतिविम्बित गर्न र समीक्षा गर्न प्रेरित गर्छ । रूपान्तरणात्मक शिक्षाले कक्षा कोठा भित्र आमनेसामने रहेर रचनात्मक वातावरणमा शिक्षार्थी–केन्द्रित अभ्यासहरू विकास गर्छ । यो सिक्नका लागि रुचि बढाउने तरिका पनि हो किनभने “सिक्नेले सिकाईको महत्व छ भनेर बुझ्छ र सिक्ने प्रक्रियाको कदर गर्छ“
रूपान्तरणात्मक शिक्षाले विद्यार्थीको वास्तविकता जीवनसँग जोडिएर उसको मनोवृत्ति र व्यवहारिक परिवर्तनलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ । त्यसैले हामीले २१औँ शताब्दीको दक्षता विकासमा ध्यान केन्द्रित गर्न आवश्यक छ । जसले हाम्रा युवा शिक्षार्थीहरूलाई विश्वव्यापी समस्याहरूको सामना गर्न मद्दत गर्नेछ र उनिहरू समस्या देखि भाग्दैनन् की समाधान गर्न तर्फ निरन्तर लागि रहन्छन र जस्तो सुकै समस्यामा पनि बाच्न सक्छन् ।
इनोभेटिभ पेडागोजि मार्फत यस्तो सिकाइ वातावरण सिर्जना गर्न सकिन्छ जहाँ विद्यार्थीहरूको सहभागीतामा सिकाइको हिस्सा बन्ने धरै अवसरहरू प्रदान गरिन्छ । जब विद्यार्थीको सहभागीतमा सिकाइन्छ उनीहरूले २१ औँ शताब्दीका सिपहरू विकास गर्ने तर्फ झुकाव राख्छन् र सिकाइ थप सान्दर्भिक बन्न पुग्छ । यसले विद्यार्थी एक सशक्त शिक्षार्थीको रूपमा रूपान्तरण हुन्छ ।
Mezirowexplained का अनुसार “ज्ञान परिवर्तन गरिएको चेतना वा परिप्रेक्ष्य रूपान्तरण मार्फत महत्वपूर्ण प्रतिबिम्ब गरिन्छ“ स्टिम शिक्षामा विश्वका नवप्रवर्तकहरूको अर्को पुस्ता उत्पादन गर्न विभिन्न विषयहरू बीचको गतिशील तालमेल छ । अतः परिवर्तनशील संसारमा, स्टिम शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई तर्क गर्न, व्याख्या गर्न र समस्याहरू समाधान गर्न र आज संसारले सामना गरिरहेको खतराहरू समाधान गर्न तयारी बनाउँछ । हामीले प्राविधिक, सङ्गठनात्मक र वातावरणसँग सम्बन्धित विभिन्न परिवर्तनहरू अनुभव गरिरहेका छौँ जुन भविष्यका पुस्ताहरूका लागि नयाँ चुनौतीहरू छन् । र यी यस्ता परिवर्तनहरूका चुनौती पार गर्न आवश्यक सिपहरूको सिर्जना गरेको छ । त्यसकारण हाम्रो शिक्षा प्रणालीमा सुधार गर्न आवश्यक देखिन्छ । स्टिममा आधारित शिक्षण सिकाइले विद्यार्थीलाई सफ्ट स्किलहरू सिक्न र विश्वव्यापी रूपमा आवश्यक सिप र ज्ञान विकास गर्न सहयोग गर्छ ।
एका तिर शिक्षण प्रणालीसँगै सिकाई विधि परिवर्तन गर्नुपर्ने आवश्यक छ भने अहिलेको परिस्थितिलाई उपयुक्त हुने विश्वविद्यालय अन्तर्गत पाठ्यक्रम निर्माण गर्न अनिवार्य छ । किनभने यसले विद्यार्थीहरूलाई सीमित कक्षा कोठा भन्दा बाहिर सिक्न र सिकाइ रहेको वातावरणको अन्वेषण गर्न सिकाउँछ । यस्तो सिकाइ अनुभवले सिकाइमा नयाँ अर्थ सृजना गर्छ र विद्यार्थीहरूले हरेक विषयलाई विभिन्न आयामबाट सिक्न खोज्छन् । स्टिममा आधारित दृष्टिकोणको मुख्य उद्देश्यले विद्यार्थीहरूलाई आधारभूत र मुख्य कार्य सीपहरू सिक्न मद्दत गर्दछ जस्तै टिमवर्कमा काम गर्न , सञ्चार आदान प्रदान गर्न, समस्या समाधान गर्न र सिक्ने सिकाउने ।
लेखक जुनीता कार्की इम्पेरियल वर्ल्ड स्कुलकी प्रिन्सिपल हुन् ।